Leczenie żywieniowe opiera się na trzech założeniach:
1. Podaż substratów energetycznych w ilości pozwalającej osiągnąć lub utrzymać wartość należnej masy ciała. Należy tu podkreślić, że u 80% osób chorujących na cukrzycę typu II występuje nadwaga lub otyłość. Co więcej wykazano, że normalizacja masy ciała u osób z nadwagą lub otyłością może doprowadzić do ustąpienia cech upośledzenia tolerancji glukozy, a tym samym stanowić podstawowy czynnik prewencji cukrzycy nieinsulinozależnej.
2. Prawidłowo prowadzona terapia żywieniowa jako czynnik zapobiegający zarówno stanom niedocukrzenia, jak i hiperglikemii.
3. Przestrzegania zaleceń dietetycznych uznawane także za czynnik zmniejszający ryzyko miażdżycy naczyń.
Zalecenia dietetyczne dotyczące chorych z cukrzycą insulinozależną powinny uwzględniać:
- regularność trybu odżywiania jako warunek uzyskania wyrównania metabolicznego
- zwiększone zapotrzebowanie energetyczne u tych chorych
- konieczność równomiernej dystrybucji węglowodanów w poszczególnych posiłkach
- konieczność uwzględniania przekąsek między posiłkami i przed snem
- ustalenie czasu przyjmowania posiłków jako decydujący czynnik terapeutyczny w przypadku stosowania insulin długo działających
- uwzględnienie dodatkowej podaży substratów energetycznych w przypadku stosowania ćwiczeń fizycznych o większym nasileniu
Leczenie żywieniowe w cukrzycy typu II natomiast charakteryzuje:
- zwykle zmniejszone zapotrzebowanie energetyczne (otyłość)
- wyrównanie metaboliczne uzyskane wyłącznie w wyniku leczenia dietetycznego
- brak wymagania równomiernego rozłożenia podaży węglowodanów w poszczególnych posiłkach
- stała (i zredukowana) podaż energii pożądana ze względu na redukcję nadwagi
- ustalony czas posiłków wskazany, ale niekonieczny
- ograniczenie przekąski między posiłkami i przed snem (otyłość)
- w programie ćwiczeń fizycznych konieczny ekwiwalent 20 g glukozy na każdą godzinę umiarkowanego wysiłku - w chorych leczonych pochodnymi sulfonylomocznika lub insuliną.
Szczególnego podkreślenia wymaga w zaleceniach żywieniowych:
- unikanie cukrów prostych
- uwzględnianie szczególnych zaleceń dla nadciśnienia, zaburzeń gospodarki lipidowej lub niewydolności nerek
- zwiększona utrata witamin i soli mineralnych
Pokrycie zapotrzebowania energetycznego w cukrzycy opiera się na udziale białka 15-20% wartości energetycznej, tłuszczów w ilości 20-30% oraz węglowodanów w ilości 50-60% ogółu wartości energetycznej.
Białko. Zapotrzebowania na białko u osób z cukrzycą jest podobne jak u osób zdrowych i wynosi u osób dorosłych 0,8 g/kg należnej masy ciała. Ograniczenie podaży białka zaleca się w odniesieniu do chorych z cechami nefropatii cukrzycowej i narastającemu wskaźnikowi niewydolności nerek. Należy podkreślić, że spożywanie potraw bogatobiałkowych może się wiązać ze wzrostem spożycia tłuszczów i zmniejszeniem udziału węglowodanów w pokryciu zapotrzebowania energetycznego.
Tłuszcze. Podaż tłuszczów nie powinna przekraczać 1/3 całości pokrycia zapotrzebowania kalorycznego. Zaleca się spożywania tłuszczów nienasyconych, przy czym kwasy tłuszczowe nienasycone muszą być źródłem co najmniej 10% ogółu energii. Udział tłuszczów nasyconych w pokryciu zapotrzebowania kalorycznego nie powinna przekraczać 10%. Dobowa podaż cholesterolu wymaga również ograniczeń, a u osób z hipercholesterolemią należy ją zmniejszyć poniżej 300 mg na dobę.
Węglowodany. Ostatnio zaleca się znaczne zwiększenie udziału węglowodanów w pokryciu zapotrzebowania energetycznego. Ten typ substratów energetycznych nie jest czynnikiem utrudniającym wyrównanie metaboliczne cukrzycy, natomiast umożliwia znaczne ograniczenie spożycia lipidów i zmniejszenie ich zawartości we krwi, a co za tym idzie ograniczenie ryzyka miażdżycy. Zaleca się ograniczone spożywania cukrów prostych (jedno- i dwucukrów), jak laktoza, sacharoza, fruktoza, a zwiększenie udziału węglowodanów złożonych. Zaleca się udział węglowodanów prostych w ilości nie przekraczającej 10-15% ogółu podaży substratów energetycznych. Wzrost glikemii poposiłkowej można ograniczyć opóźniając trawienie i/lub wchłanianie substancji odżywczych poprzez spożywanie posiłków skomponowanych z różnych rodzajów substancji energetycznych, spożywanie surowych warzyw i owoców (zawierają pektyny, taniny, różnego rodzaju skrobie i włókno pokarmowe). Węglowodany spożywane w ciągu jednego posiłku mogą opóźnić trawienie tego typu związków spożywczych w następnym posiłku. Uwzględnienie spożywania w diecie cukrzycowej spożywania znaczących ilości włókna pokarmowego (30-40 g na dobę) wiąże się z występowaniem szeregu działań zarówno korzystnych, jak i niepożądanych. Dieta wysokobłonnikowa prowadzi do:
- wolniejszego opróżniania żołądka
- wolniejszego pasażu jelitowego
- zmniejszonego wchłaniania m. in. glukozy, cholesterolu, triacyloglicerolu
- zmniejszenie zapotrzebowania na insulinę lub pochodne sulfonylomocznika
Obserwuje się również działania niepożądane:
- wzdęcia; uczucie dyskomfortu w jamie brzusznej
- wzrost częstości i objętości wypróżnień (biegunka)
Nieodżywcze środki słodzące. Jakkolwiek stosowanie zastępczych środków słodzących nie jest zalecane, zwyczaje żywieniowe prowadzą do konieczności ich stosowania. Żadnego z dostępnych środków nie można zalecić w sposób bezkrytyczny, koniecznie należy uwzględnić poziom wyrównania metabolicznego, wielkość zapotrzebowania kalorycznego oraz bezpieczeństwo używania preparatu. Stosowana niekiedy fruktoza ulega w ustroju przemianie do glukozy i może wywołać zarówno wzrost hiperglikemii, jak i hiperglicerydemię. Sorbitol, mannitol, ksylitol występują w niektórych produktach, np. bezcukrowych gumach do żucia. Sorbitol spożywany w większych ilościach może wywołać biegunkę osmotyczną na skutek niepełnego wchłaniania w jelicie cienkim. Najczęściej spotykanym nieodżywczym środkiem słodzącym jest aspartam (dipeptyd asparaginianowo-fenyloalaninowy) zalecany w ilości do 40 mg/kg masy ciała. Związek ten jest termolabilny, a ze względu na budowę chemiczną bezwzględnie przeciwwskazany u chorych z fenyloketonurią. Rozpowszechniło się również stosowanie sacharyny jako środka słodzącego. Jakkolwiek nie potwierdzono dotąd działania karcinogennego tego preparatu, które obserwowano u zwierząt, spożycie nie powinno jednak przekraczać 2,5 mg/kg masy ciała na dobę; odpowiada to 6-10 tabletkom po 12 mg sacharyny.
Napoje alkoholowe. U osób z cukrzycą spożycie alkoholu wymaga szczególnego ograniczenia ze względu na jego działanie ketogenne, hipoglikemizujące. Konsumpcja alkoholu może prowadzić także do hipertriglicerydemii. Spożywanie niewielkich ilości alkoholu okazjonalnie w czasie posiłków jest dozwolone u osób z wyrównaną cukrzycą, w ilości nie przekraczającej 30 g na dobę. Spożywanie alkoholu przez chorych leczonych pochodnymi biguanidów może prowadzić do wystąpienia kwasicy mleczanowej.
